در کتاب مرجع رنگ (Colour index)  لغت مواد رنگرزی دندانه‌ای به صورت «مواد رنگرزیی که با دندانه‌های فلزی روی الیاف به کار می‌روند» تعریف شده است. گرچه لغت مواد رنگرزی داندانه‌ای دارای قدمت طولانی‌تر است ولی از آنجایی که مهمترین دندانه‌های به کار برده شده ترکیبات کرم هستند به آنها مواد رنگرزی کرمی نیز می‌گویند. مواد رنگرزیی که توسط سازندگان تحت عنوان مواد رنگرزی دندانه‌ای (Mordant lyds)، مواد رنگرزی کرمی (Chrome dyes)، مواد رنگرزی متاکرم (Metachrome dyes)، مواد رنگرزی آفترکرم (afterchrome dyes) و رنگ‌های چاپ کرمی (Chrome printing colours) فروخته می‌شوند، در این طبقه جای دارند. اما این طبقه شامل مواد رنگرزی بازیک که بر روی پنبه دندانه داده شده با تانن - آنتی موان به کار می‌روند نمی‌شوند. همچنین مواد رنگرزی متال کمپلکس در این طبقه قرار نمی‌گیرند.

از لحاظ شیمیایی مواد رنگرزی کرمی به وسیله حضور گروه‌هایی که قادر به ایجاد پیوند کئوردیناسیون با ترکیبات کرم در داخل لیف هستند مشخص می‌شوند. تشکیل کمپلکس کئوردیناسیون توأم با تغییر رنگ که اغلب قابل ملاحظه و چشمگیر است همراه می‌باشد. ایجاد پیوند کئوردیناسیون باعث افزایش ثبات در برابر نور و عملیات تری می‌گردد. بیشتر مواد رنگرزی کرمی در ساختمان خود یک یا چند گروه اسیدی –SO3H، یا –COOH دارند، و در رنگرزی مانند مواد رنگرزی اسیدی رفتار می‌کنند از این رو آنها را مواد رنگرزی اسیدی دندانه‌ای نیز نامیده‌اند.

همان‌طوری که به وسیله آقای برد (Bird) اشاره شده نزدیک به ۸۰٪ از کل مواد رنگرزی کرمی را ترکیبات آزو تشکیل می‌دهند که تمامی محدوده رنگی به جز بنفش روشن، آبی‌ها و سبزها را دارا می‌باشند. بقیه شامل ترکیبات آنتراكينونی، تری آریل متان و زانتین می‌باشند. در ساختمان یک ماده رنگرزی دندانه‌ای نشان داده شده است. حضور گروه‌های هیدروکسی در ناحیه ارتو نسبت به اتصال آزو در این ماده رنگرزی آن را قادر می‌سازد تا با ترکیبات فلزی بر روی الیاف به کار رود.

کاربرد اصلی اکثر مواد رنگرزی کرمی در رنگرزی پشم می‌باشد اما بعضی از آنها دارای کاربرد ثانوی مهمی نیز هستند. برای مثال در رنگرزی ابریشم، نایلون، چرم و آنودایزینگ آلومینیوم به کار می‌روند.

پیگمنت‌ها

اساس کاربرد پیگمنت‌ها برای رنگ کردن الياف نساجی کاملا با طبقات مواد رنگرزی گروه اول و گروه‌های دوم الف و دوم ب و دوم ج که تمامی اینها نفوذ مولکول ماده رنگرزی به داخل لیف یک مرحله اساسی فرآیند رنگرزی می‌باشد، متفاوت است. پیگمنت‌ها چون از نظر فیزیکی دارای ذرات درشت غیر محلول در آب می‌باشند، بنابراین آنها را نمی‌توان در هر مرحله‌ای از فرآیند نساجی به داخل لیف وارد کرد، به هر حال پیگمنت‌ها را می‌توان در طی تولید الیاف با مواد تشکیل دهنده الیاف که به صورت پلیمر می‌باشد، قبل از عمل ریسندگی که منجر به تشکیل فیلامنت‌ها می‌گردد مخلوط نمود. چنین فرآیندی را رنگ کردن توده پلیمری (Mass - Pigmentation) می‌نامند. ذرات پیگمنت غير قابل حل در داخل ليف محاط می‌شوند و به خاطر اندازه و بی‌اثر بودنشان فرآیند رنگ کردن برگشت پذیر نبوده و بدین جهت کالای رنگ شده ثبات شستشویی بالایی خواهد داشت. این روش به رنگ کردن الیاف مصنوعی محدود شده است.

کالای نساجی را می‌توان به وسیله پیوند پیگمنت‌ها با سطح الياف یا فیلامنت‌ها نیز رنگرزی نمود. در طی فرآیند رنگ کردن یک فیلم شفاف رزین که ذرات پیگمنت در آن پراکنده شده‌اند دور الیاف و فیلامنت‌ها تشکیل می‌شود. کالاهای رنگ شده به خاطر استحکام پیوند بین بنيدر فيلم و لیف (در حقیقت ذرات نسبتا بزرگ پیگمنت به طور محکم به داخل فیلم نفوذ نموده‌اند) دارای ثبات خوبی در برابر عملیات تری می‌باشند.

مواد رنگرزی طبیعی(Natural dyes)

در کتاب مرجع رنگ (Colour index) مواد رنگزای به دست آمده از منابع گیاهی یا حیوانی که عمدتا به وسیله فرآیندهای غیر شیمیایی و یا جزیی شیمیایی به لیف پیوند یافته‌اند، تحت عنوان مواد رنگرزی طبیعی و پیگمنت‌ها طبقه‌بندی شده‌اند. تا جایی که به کاربرد این طبقه مربوط می‌شود، اکثر آنها جزو مواد رنگرزی دندانه‌ای محسوب می‌گردند، اما شامل تعدادی از مواد رنگرزی خمی، اسیدی، مستقیم و پیگمنت‌ها نیز می‌شوند. فقط یک نوع ماده رنگرزی بازیک طبیعی شناخته شده و مواد رنگرزی گوگردی، دیسپرس، آزوئیک، اینگرین یا اکسیداسیون طبیعی وجود ندارد.

در صنعت جدید اکثر مواد رنگرزی طبیعی مصرف تجارتی ندارند و یا مصرف‌شان کم است. تعدادی از مواد رنگرزی طبیعی هنوز در صنایع دستی و روستایی مورد است می‌گیرند. روناس، نیل، قرمزدانه و اسپرک از مهمترین مواد رنگرزی طبیعی می‌باشند.

درخشان کننده‌های فلورسنتی

این مواد ترکیبات بی‌رنگی هستند که تشعشعات ماوراء بنفش را جذب نموده و تبدیل به تشعشعات نور مرئی که معمولا بین طیف آبی تا بنفش می‌باشند می‌نمایند. هنگامی که این مواد را برای سفید کردن کالاهای نساجی به کار می‌برند، به خاطر نور آبی منتشر شده از سطح کالای نساجی اثر زردی کالا را خنثی می‌کند. مقدار کلی نور منتشر شده را افزایش می‌دهد و کالا سفیدتر و درخشان‌تر می‌شود. درخشان کننده‌های فلورسنتی به معرف‌های آبی کننده (blucing agent) قدیمی مثل اولترامارین (ultra marin) و متیل بنفش (Methyl Violet) برتری دارند. عوامل آبی کننده قدیمی اثر سفید کنندگی دارند و روی هم رفته اثرشان در مقایسه با درخشان کننده‌های فلورسنتی باعث کم شدن نور منتشر شده از سطح کالای نساجی می‌شود و در نتیجه درخشندگی کالا کاهش می‌یابد. اکثر درخشان کننده‌های فلورسنتی برای الیاف نساجی به عنوان مواد رنگرزی بی‌رنگ (Colourless dyes) عمل می‌کنند به این معنا که آنها هم مانند مواد رنگرزی اسیدی، مستقیم، دیسپرس و بازیک بسته به ساختار شیمیایی‌شان به وسیله ليف جذب می‌شوند. بنابراین درخشان کننده‌هایی که مثل مواد رنگرزی مستقیم عمل می‌کنند برای الیاف سلولزی و آنهایی که شبیه مواد رنگرزی دیسپرس عمل می‌نمایند جهت الياف آب گریز مثل پلی‌استر مصرف می‌گردند وغيره. انواعی از آنها نیز وجود دارند که در مرحله تولید الیاف قبل از ریسندگی با مواد اولیه مخلوط می‌گردند.

قابلیت درخشان کنندگی این مواد به علت ساختار مولکولی‌شان و بخصوص حضور یک مولکول استيليين (Stilbene) در مولکول درخشان کننده فلورسنتی می‌باشد. مصرف درخشان کننده در حال حاضر بخصوص در صنایع کاغذ، نساجی، صابون و شوینده‌هایی که مصرف خانگی دارند بسیار متداول است.

در جدول عملکرد رنگرزی و مصرف و کاربرد طبقات مختلف مواد رنگرزی روی انواع اصلی لیف خلاصه شده است. در این جدول تا آنجایی که به الیاف مصنوعی مربوط می‌شود، عملکرد رنگرزی‌های مختلف نایلون‌ها و پلی‌استرها بررسی می‌شود و عملکرد رنگرزی الیاف بازیافتی از سلولز (regenerated cellulose fibres)  بررسی نمی‌گردد. در مورد الياف آکریلیک، الیافی که دارای گروه‌های اسیدی هستند و قابل رنگرزی با مواد رنگرزی کاتیونیک می‌باشند بررسی شده و الياف آکریلیک قابل رنگرزی با مواد رنگرزی اسیدی و مد آکریلیک‌ها (Modacrylics)  در این جدول بررسی نمی‌شوند.

موارد ذکر شده به شرح زیر بیان می‌گردد:

الف) منظور این است که این طبقه از مواد رنگرزی برای رنگرزی و چاپ دارای اهمیت زیاد نیستند.

ب) منظور این است که از نظر عملی برای رنگرزی و چاپ دارای اهمیت نیستند، ولی این بدان معنا نیست که این طبقه از مواد رنگرزی تحت شرایط معینی لیف بخصوصی را رنگرزی مختصری نمی‌کنند، در حقیقت این رنگرزی موقتی با لکه گذاری (Staining) ممکن است به وسیله رنگرز از بین برود.

ج) این طبقه از مواد رنگرزی دارای اهمیت زیادی در رنگرزی و چاپ می‌باشند.

۱. مواد رنگرزی اسیدی متال کمپلکس معینی به وسیله روش‌های بخصوصی برای الياف آکریلیک به کار برده می‌شوند ولی از نظر عملی مهم نیستند.

۲. تعداد محدودی از مواد رنگرزی مستقیم، پشم را شبیه مواد رنگرزی اسیدی در محيط خنثی رنگرزی می‌کنند. مواد رنگرزی مستقیم برای رنگرزی پشم ۱۰۰٪، مناسب نیستند ولی آنها برای رنگرزی مخلوط پشم و سلولز مناسب و مهم می‌باشند.

٣. تعدادی از مواد رنگرزی مستقیم، نایلون را رنگرزی می‌نمایند و این طبقه اغلب همراه با مواد رنگرزی اسیدی در طیف بخصوصی برای رنگرزی کالاهای نایلونی به کار می‌روند.

۴. مواد رنگرزی بازیک را جهت رنگرزی کالاهای سلولزی می‌توان به کار برد و در رنگرزی‌های متوسط تا عمیق نیاز به استفاده از دندانه می‌باشد. یک نوع ماده رنگرزی بازیک به نام (AstraZone blue 6 Gll)  ساخت کارخانه بایر (Bayer) جهت رنگرزی پنبه و ویسکوز برای تولید رنگ‌های روشن تا نیمه عمیق توصیه شده است و این ماده رنگرزی بدون دندانه به کار می‌رود.

۵. بسیاری از مواد رنگرزی خمی مثل عملکرد مواد رنگرزی دیسپرس جهت رنگرزی پلی‌استر یا باید به وسیله حرارت خشک یا رنگرزی در محلول حمام در دمای ۱۴۰ - ۱۳۰ درجه سانتی‌گراد روی کالا تثبیت شوند.

۶. مواد رنگرزی خمی محلول را جهت رنگرزی پشم می‌توان به کار برد، ولی در به دست آوردن رنگرزی‌های مطلوب با اشکال زیادی مواجه می‌شویم و به دلیل ایجاد خطر تغییر جدی در کالا مصرف آنها محدود می‌گردد.

۷. در طبقه مواد رنگرزی اکسیداسیون فقط یک نوع آنها و مشتقاتش در رنگرزی و چاپ دارای اهمیت است که آن هم آنیلین سیاه می‌باشد حتی مصرف اینها به طور زیادی جهت چاپ کالای سلولزی محدود شده است. به هر حال سایر مواد رنگرزی اکسیداسیون تا حد زیادی برای رنگرزی خز و مو به کار می‌روند.

۸. مواد رنگرزی دیسپرس راکتیو شدیدا به وسیله الياف استات و پلی‌استر جذب می‌شوند، مواد رنگرزی دیسپرس راکتیو روی این دو لیف شبیه مواد رنگرزی دیسپرس معمولی می‌باشد. مواد رنگرزی دیسپرس راکتیو با لیف پیوند شیمیایی ایجاد نمی‌کنند.

۹. در تئوری امکان اتصال پیگمنت‌ها به هر نوع لیفی به وسیله رزین می‌باشد، ولی در عمل جهت رنگرزی و چاپ الیاف سلولزی و مخلوط‌هایی که قسمت اعظم آن الیاف سلولزی باشد امکان‌پذیر است و این روش دارای اهمیت می‌باشد.